Akhunlar, Göktürkler, Gazneliler, Büyük Selçuklular, Emir Timur Devleti, Şeybani Özbekleri, Harzemşahlar, Avşarlar ve Babürler Afganistan coğrafyasını idare eden başlıca Türk devletleridir.
Türkistan’ın güney bölümü olarak kabul edilen Afgan Türkistan diğer adıyla Güney Türkistan, eski çağlardan bu yana Türklere ev sahipliği yapmaktadır. Afganistan birinci yüzyılda yaşamış olan Türk boylarından başlayarak 1747’de Nadir Şah’ın ölümüne kadar geçen zaman diliminde asırlarca Türk idareciler tarafından yönetilmiştir.
Akhunlar, Göktürkler, Gazneliler, Büyük Selçuklular, Emir Timur Devleti, Şeybani Özbekleri, Harzemşahlar, Avşarlar ve Babürler Afganistan coğrafyasını idare eden başlıca Türk devletleridir.
Afganistan’da Türklerin yoğunlukta olduğu ülkenin kuzeyine Güney Türkistan denilmektedir. Tarihte asırlarca bu bölgede pek çok Türk Devleti kuruldu ve etnik ve dini kökenlerine bakılmaksızın tüm halkalara adaletle hükmettikleri tarihi bir gerçektir.
Tarihte Afganistan’ın bütününde MÖ 125 -MS 40 Saka Türkleri, MS 40 -425 Kuşanlar, MS 425-566 Akhunlar egemen olmuşlardır. Emeviler ile 7. asrın sonlarına doğru burada İslamiyet yayılmıştır. 10. Asırda ise Gazne’de gene bir Türk Devleti kuruldu. Gazneli Mahmut zamanında (999-1030) Afganistan Müslümanları ile İslamiyet Hindistan, Pakistan ve Bangladeş’e kadar yayıldı. 1040 yılında Gaznelilerin ardından Selçuklular Afganistan’da hüküm sürdü.
12.asırda bölgede Harzemşahlar daha sonraları ise Büyük Timur Devleti, Babür Devleti, Avşarlar, Türkistan Beylikleri, Astrahanlar ile Afganistan’da Türk hakimiyeti devam etti. Afganistan’da Türkistan Beylerinden olan Şerif Han öldürülünce (1887) Türk hâkimiyeti gerilemeye başladı.
19. Yüzyılda İngiltere ve Rusya’nın hedefinde Afganistan vardı. Ruslar güneye doğru ilerlerken Hindistan’da bulunan İngilizler de işgal kuvvetleri de kuzeye doğru ilerletmesiyle İngiltere ve Rusya bu coğrafyada uzun süre çatışmış sonunda Afganistan’ı tampon bölge olarak kullandılar. Kuzeyi Türkistan, güneyi de Peştunistan ve Belucistan’dan koparılarak oluşturulan Afganistan Devleti, Peştun idaresine bırakıldı. Ruslar ve İngilizler tarafından çizilen bu suni sınırlar Afganistan’da bugüne dek devam eden istikrarsızlığın ana nedenidir.
Günümüze kadar devam eden kriz ortamından en fazla zarar gören Afganistan Türkleridir. Afgan Kralı Emanullah Han’ın 1919-1929 yılları arasındaki iktidarda bulunduğu dönem dışında Türkler, Afganistan’da sürekli sorunlarla karşı karşıya kaldı. Afgan Kralı Emanullah Han’ın 1929’da devrilmesinin ardından sırasıyla Habibullah Kalakanî, Nadir Şah, Zahir Han, Davut Han ve Marksist Nur Muhammed Tarakî iktidarlarında Türklere yönelik baskı politikaları uygulandı.
Türkçe resmî dairelerde yasak olmasının yanında, Türkçe konuşan insanlar resmi makamlarca dışlandı. Türkler her şeye rağmen dil ve kültürlerini muhafaza ettiler. Afganistan Türkleri, siyasi ve kültürel varlıklarını devam ettirdiler. Türklerin nüfusu, günümüzde yaklaşık 9 milyondur.
Afganistan Türklerine Genel Bakış
Özbek Türkleri; genellikle esnaf ve çiftçi olarak çalışırlar ve Afganistan Türkistan’ı denilen bölgede yaşarlar. Bugün Özbek nüfusunun 5 milyonu geçtiği tahmin edilmektedir. Belh, Cevizican, Kunduz, Tahar, Faryab, Saripul, Katagon ve Bedahşan ve başkent Kabil Özbekler’in yaşadığı başlıca bölgelerdir.
Ülkedeki ikinci büyük Türk halkı ise Türkmenlerdir ve ağırlıklı olarak hayvancılık yaparlar. Afganistan ihracatında canlı hayvanın önemli bir kalem teşkil etmesinden ötürü Türkmenler, ülke ekonomisine büyük katkı sağlarlar. Türkmenler için halıcılık geleneksel geçim kaynağıdır. Özellikle Türkmen-Andkhoy Bilçik halıları çok tutulmaktadır. Herat, Faryab, Cevzican, Parwan, Kunduz, Belh, Badgis Türkmenlerin yaşadığı başlıca bölgelerdir. Türkmenler, nüfusunun 3 milyonun üzerindedir.
Afganistan’daki üçüncü büyük Türk grubunu teşkil eden Kızılbaş Türkleri’nin sayıları, 400 bin dolayında tahmin edilmektedir. Bu Türkler, 1738’de Herat – Kabil arası güvenliği sağlamak için Nadir Şah tarafından yerleştirilen Türkmenler’in torunlarıdır. Yukarıda belirtilenlerin dışında en kalabalık Türk grubunu Kırgızlar oluşturmaktadır.
Büyük ve Küçük Pamir dağlık bölgesinde yaşayan Kırgızlar’ın sayıları, 1950’lerde Doğu Türkistan’daki zulmünden kaçanlarla birlikte 100 bini geçmiştir. Ayrıca Hazara, Kazak, Aymak, Tatar gibi diğer küçük Türk grupları da Afganistan’ın çeşitli bölgelerinde parçalanmış olarak yaşamaktadır.
