Halı yapım sanatı, günümüzde İran, Hindistan, Türkiye, Çin gibi ülkelerle anılsa da muhtemelen Pers diyarı ile paralel dönemde, Kuzey Asya ve Orta Asya'nın ovalarında gelişti.
Halı, zeminin belirli bir alanını kaplamak veya duvara asılarak kullanılmak üzere, dokuma tezgahında, dokuma iplerinin farklı yoğumluklarla düğümlenerek birleştirilmesi ve reçine içeren katkı maddeleri ile renklendirilen dokuma bir kumaştır.
Halı yapım sanatı, günümüzde İran, Hindistan, Türkiye, Çin gibi ülkelerle anılsa da muhtemelen Pers diyarı ile paralel dönemde, Kuzey Asya ve Orta Asya'nın ovalarında gelişti.
Bir halının antika kapsamına girmesi için en az 80 yaşında olması ve bir el tezgahında, el emeği ve doğal ipliklerle, kök boyalar kullanılarak imal edilmiş olması gerekir.
Göçmenler, soğuk kışlardan kürklerin yanısıra çadırlarının zemini örtecek ve duvarlarını süslemek üzere, koyun ve keçi tüyünden dokunarak elde edilen halı ve kilimleri, koyun derisi kaplamalardan daha kolay işlenebilmesi sebebiyle tercih ettiler ve geliştirdiler.
Aynı zamanda halı ve kilimler, motifli dokunabildiği için çadırları için süs işlevi de görüyordu. Dokuma için gerekli ipler, çözgü ve hav, keçi sürülerinden ve koyun sürülerinden sağlanıyordu.
Tezgahlar, en basit haliyle, yere sabitlenmiş ve aralarında çözgü sabitlenmiş iki ahşaptan yapılmıştır. Günümüzde göçebeler tarafından halen kullanılmakta olan bu yatay tezgâhlar, kolayca katlanabilmeleri ve bir sonraki kamp alanına taşınabilmeleri avantajına sahiptir.
Bu erken halılardaki desenler geometrik veya eğrisel motiflerden oluşuyordu. Hayvan şekillerinin kullanımı da bölgesel olarak gözleniyordu.
Bir halı oluşturma süreci:
Halı örgüsü, halı tezgahında, yün, pamuk veya ipekten ilmik bağlayarak oluşturulan küçük kumaş şeritlerinin bir araya getirilmesiyle oluşturulur. Halı yapım tekniğinin temel mantığı binlerce yıldır değişmemiştir.
Halının dikey iplikleri çözgü olarak adlandırılır ve yatay çizgiler atkı olarak adlandırılır . Bütün antik kilim ve halılar el yapımı ürünler olmakla birlikte günümüzde makine yapımı halıların üretimi ve kullanımı, ekonomik olmaları sebebiyle daha yaygındır.
Tarihçiler, 9000 yıl önce bükülebilecek ve dokunabilecek saç ve yün için kesilen keçiler ve koyunlar gibi hayvanların kanıtlarını buldular . En basit haliyle halı ve kilimlerin 4.000-5.000 yıl önce batı Asya'da geliştiği düşünülmektedir.
Keşfedilen en eski halı , 1949 yılında Sibirya’da Altay dağlarında Pazyryk bölgesinde bir mezar höyüğünde bulunan Pazyryk halısıdır . Uzmanlar, M.Ö. 5. yüzyıla tarihlenen M.Ö. Pazyryk halısı, yoğun simetrik çift düğümlü yığınlarda zengin renklere sahiptir .
Yaklaşık 2500 yıllık halı, gelişmiş dokuma teknikleri ve sofistike tasarımı, halı dokuma sanatının MÖ 5. yy'dan çok daha önce başladığını kabul etmemizi gerektirir. Bugün halı, Leningrad, Rusya'daki Hermitage Müzesi'nde sergilenmektedir.
Pazyryk halısı, Gorny-Altay halısı olarak da bilinir. 183cm x 200cm boyutlarındaki halı m2 başına yaklaşık 360 000 knot düğüm yoğunluğuna sahiptir. Pazyryk halısı bugün mağazalarda görülen halıların çoğundan daha yüksek düğüm yoğunluğuna sahiptir. Desen çok enteresan, halının ortasında bir şerit motif yer alır, bir sonraki kademede geyikler ve sonraki kademede atlar üzerindeki savaşçı desenleri yer almaktadır.
Tasarım ve teknik karmaşıklığı nedeniyle, bazı araştırmacılar Pazyryk halısının antik göçebe halıların bir ürünü olduğundan şüphe ediyorlar. Atlı friz ve çiçek desenleri, antik Pers sanatında yer alırdı. Persepolis antik kentinden günümüze kalan kabartmalarda, Pazırık halısındaki desenlerle çok benzemektedir.
Ancak halının menşei konusunda, halıdaki yün ve boyalar belirleyicidir. Yün, açıkça yerel olan Pazyryk’deki diğer mezarlarda bulunan koyun derisi postlarının yünü ile aynıdır. Halıdaki kırmızı boya, böceklerden elde edilen lak veya kermesik asitten yapılır. Bu halıda kullanılan özel lak türü Baltık bölgesi veya Polonya kökenlidir.
Bu boya, Doğu Avrupa'dan Yüksek Altay'a kadar uzanan bir coğrafyada hareket halinde olan Avrasya göçebeleri için, güneyde bulunan antik Perslere göre daha kolay temin edilebilecek bir malzemeydi. Bu nedenle, Pazyryk halısının tasarımının, Pers etkisi gibi, uzak bölgelerin kozmopolit etkilerini yansıtmasına rağmen, bulunduğu coğrafyada yaşamış olan göçebe halklar tarafından yerel olarak dokunması daha kuvvetli bir ihtimaldir.
Türk Halıları :
En eski Türk halıları 13. Yüzyıldan kalmadır. Anadolu’da halı dokumacılığının özellikle orta Anadolu’da, Konya, Kayseri ve Ankara bölgelerinde geliştiği ve bu bölge halılarının isim yaptığı söylenebilir. 16. ve 17. Yüzyıl sonrası Türk halılarında ciddi Fars etkisi görülür, kalite, teknik ve stil bakımından İran halılarıyla aynı standartta bir dokuma kültüründen söz edilebilir.
Türk halıları yün, pamuk ve ipekten örneklere sahiptir. Ghiordes düğüm veya Türkbaff olarak da adlandırılan bir Türk düğümü ile bağlanır. Yaygın olarak geometrik desenler kullanılmıştır.
Jerevan, Kayseri, Mekri, Hereke, Ghiordes, Kula, Oushak, Yahyali, Yagcibedir halıları Orta Anadolu’nun ismi bilinen yöresel halılarıdır.
El yapımı halı, yapıldığı coğrafya ve halıyı dokuyan etnik grupla kimliklendirilir. Fars halıları, Safevi halıları vb gibi. Halıda dokunan geleneksel motifler ve renklendirmek için kullanılan malzemeler, halının hangi bölgede yapıldığını ve dönemi hakkında ipuçları verir.
Farklı kültürlerin ve farklı coğrafyada yaşayan halkların birbirinden etkilenmesi ve halı dokuma stili ve motiflerini bazen birebir kopyalandığı da görülür.
En çok bilinen ve kıymetli kabul edilen el dokuması halılar; Fars, Afgan, Pakistan, Baluchi, Türkmenistan, Kafkas, Hint, Tibet, Türk, Çin, Doğu Türkistan, halılarıdır.
