Hadrianoupolis’in de içerisinde bulunduğu Eskipazar ilçesi sadece Roma Dönemi eserlerini değil, çok daha eskiye dayanan yerleşim izlerini günümüzde hala koruyarak barındırmaktadır.

Hadrianoupolis’te ilk bilimsel araştırmalar C. Marek, R. Matthews ve E. Laflı’nın araştırmalarıdır. C. Marek tarafından yapılan çalışma antik kent ile ilgili ilk ve önemli çalışma olurken E. Laflı, 2005’te yüzey araştırması, 2006-2008 yılları arasında da antik kentte bilimsel arkeolojik kazılar yapmıştır.

Viranşehir

Hadrianoupolis antik kentinin yeri hakkında bazı şüpheler olsa da sonuçta Viranşehir’in (günümüzdeki Eskipazar) Hadrianoupolis olduğu Wilson tarafından hazırlanan bir doktora tezinde kesinleştirilmiştir. Yapılan çalışmalar neticesinde antik kentin lokalizasyon süreci de epey bir zaman almıştır. Antik kent, Budaklar, Büyükyaylalar, Çaylı ve Beytarla köylerini kapsamakta olduğu belgelenmiştir. Budaklar Köyü’nün Hacı Ahmetler Mahallesi’nde antik kent ile ilgili kalıntıların yoğunlaştığı görülmekte ve bu bölge daha önceki araştırmacıların tespit ettiği ‘Viranşehir’ olarak adlandırılmaktadır. Antik kent geniş bir alana yalılan dağınık bir yerleşim yeri görüntüsü vermektedir.

Anadolu kültür coğrafyası

Anadolu’da yaşamış pek çok uygarlığın izlerini günümüzde hala görebilmekteyiz. Bu uygarlıkların geçmişteki yayılım alanalarını ve medeniyet izlerini takip ederek kültür coğrafyalarını bilebiliyoruz. Aslında Anadolu kültürler içerisinde bir külür coğrafyası. Hadrianoupolis’te, Paphlagonia, Bithynia ve Galatia bölgeleri sınırında bulunmasına rağmen bir Güney Batı Paphlagonia kentidir. Bu bölge, erken dönemlerden beri iskân görmüş ise de bölge de Helenistik Dönem ile ilgili kalıntılar Eflani ve çevresinde yoğunlaşırken, Roma’nın bölgede kurduğu en önemli yerleşimlerin Hadrianoupolis ve Kimistene çok net bir biçimde olduğu görülmektedir.

Honorias Eyaleti ve Kaisareia

Prof. Dr.Vedat Keleş’e göre ilk ismi Kaisareia olan kentin bu adı alması muhtemelen Augustus zamanında Paphlagonia Eyaleti’nden ayrılıp İç Batı Galatia Bölgesi’ne bağlanmasından ileri gelmektedir. Hadrianoupolis isminin ise Hadrian Dönemi’nde verildiği anlaşılmaktadır. Hadrianoupolis’in Galatia Paphlagonisı’na dâhil edilmesi ile ilgili bilgi ise, Hadrianus’un son dönemlerinde Galatialı bir yönetici olan Julius Scapula tarafından yazdırıldığı anlaşılan bir metinden elde edilmektedir. Kent MS 3. yüzyılın son çeyreğinde Diocletianus tarafından gerçekleştirilen yeniden yapılandırma faaliyetleri sırasında tekrar Paphlagonia Eyaleti’nden alınarak yeni kurulan Honorias Eyaleti’ne bağlanmış ve kent olarak ta MS 6. yüzyılda Hierokles tarafından kayda geçirilmiştir.

Geç Roma ve Erken Bizans dönemi kalıntıları

Antik kent asıl gelişimini bu süreçte yaşamıştır. Kentin Justinianus Dönemi’nde piskoposluk merkezi olduğu ve MS 6. yüzyılda Heraclius’un yeniden imar faaliyetlerinden de nasibini aldığı görülmektedir. Bugün kentte yer alan kalıntıların neredeyse tamamının Geç Roma ve Erken Bizans dönemine tarihlenmesi bu durumu kanıtlar niteliktedir. Heraclius Dönemi de kent için oldukça önemlidir. Çünkü bu dönem Hadrianoupolis’te doğduğu söylenen ve Bizans tarihi için önemli bir kişi olan ayrıca Bizans sanatında sütun üzerinde gösterilen Stylios Alypios’un doğup yaşadığı dönemlerdir.

Alypios’un bulunduğu yerler hac merkezi olarak nitelendirilmektedir. Bu bağlamda hem Alypios’un doğduğu yer, hem mevcut arkeolojik kalıntılar ve hem de kentin konumu Hadrianoupolis’in de bir hac merkezi olabileceğini göstermektedir.

Karadeniz Bölgesi’nde Antik Çağ’da Sinope (Sinop), Amastris (Amasra), Heraklea Pontika (Karadeniz Ereğli), Amisos (Samsun) ve Trapezus (Trabzon) oldukça önemli liman şehirleri idi. Zengin maden yatakları ve tahıl ihtiyacı açısından Grekler için bir cazibe merkezi olmuştur. Şu an için bölgedeki en eski arkeolojik kazı olarak Samsun İkiztepe’nin yanında son yıllarda Filyos’taki Tios, Taşköprü’deki Pompeipolis ve Eskipazar’daki Hadrianoupolis kazıları Karadeniz Bölgesi’ndeki en önemli kazılar olarak ön plana çıkmaktadır. Bu kazılardan Hadrianoupolis bölge arkeolojisi için son derece önemlidir.