O günün gecesi Refah Mersin’in 40 mil açığında infilak ederek battı. Gemi mayına mı çarptı, yoksa bir denizaltının attığı torpillin yol açtığı patlama sonucu mu battı, aradan 78 yıl geçmesine karşın hâlâ aydınlatılamadı. Patlamada 15 deniz subayı, 48 deniz astsubayı, 63 deniz eri, 25 gemici, 16 pilot adayı hava asteğmeni 167 kişi şehit oldu, 32 kişi kurtuldu.
İSKENDER ÖZSOY
İkinci Dünya Savaşı’nın hareketli günleri.
23 Haziran 1941. Günlerden Pazartesi.
Mersin Limanı’ndan saat 17.30’da bir gemi kalktı.
Gemi önce Mısır’ın Port Said Limanı’na uğrayacak, “önemli ve değerli” yolcularını İngiltere’ye götürecek Quenn Mary transatlantiğine aktaracaktı. (1)
Geminin adı Refah’tı.
Ama gemi ne Mısır’a gidebildi, ne de Mersin’e dönebildi.
Refah o günün gecesi Mersin’in 40 mil açığında infilak etti. Patlamadan sonra geminin bordasında su kesim hizasında büyük bir yara açıldı.
Saat 22.30’du.
Refah mayına mı çarptı, yoksa bir denizaltının attığı torpillin yol açtığı patlama sonucu mu battı aradan 78 yıl geçmesine karşın sır hâlâ aydınlatılamadı.
Gemi, patlamadan dört saat sonra, 24 Haziran 1941 Perşembe günü saat 02.30’da Akdeniz’in derin sularına gömüldü.
Ve o gün bugündür Refah, battığı yerde duruyor.
40 YILLIK GEMİ
1901 yılında İngiltere’nin Sunderland kentindeki R. Thompson tezgahlarında yapılan 220 seri numaralı 5805 gros tonluk buharlı kuru yük gemisi Perseveranza, 1931 yılında Barzilay ve Benjamin Kumpanyası tarafından satın alındı ve adı Refah olarak değiştirildi.
Bu ad değişikliğinden on yıl sonra 167 kişinin kader seyri de değişecekti.
İşte o gün, 23 Haziran 1941 Pazartesi günü Refah, İngiltere’ye ısmarlanan ve yapımları tamamlana reis sınıfı denizaltıları teslim almak ve hava kuvvetleri mensubu pilot adayları hava asteğmenlerinin eğitimleri için Mısır’a hareket etti.
Birçok donanımı, özellikle can kurtarma araç gereçleri eksik olan Refah’ın kaptanı Türk deniz ticaret filosunun o dönemdeki önemli kaptanlarından Arap İzzet lakaplı 51 yaşındaki İzzet Dalgakıran’dı.
Kafile komutanı olarak da İkinci Denizaltı Filotilla Komodoru Güverte Yarbay Zeki Işın tayin edilmişti. Yarbay Işın Burak Reis, Murat Reis, Oruç Reis ve Uluç Ali Reis (2) denizaltılarını teslim alacaktı.
Ancak gemi Mersin’den Akdeniz’e açıldıktan beş saat sonra bugün hâlâ gizemini koruyan o patlama meydana geldi.
Patlamada denize savrulan 199 kişiden, aralarında İkinci Denizaltı Filotilla Komodoru ve Kafile Komutanı Güverte Yarbay Osman Zeki Işın, Burak Reis Denizaltısı Komutanı Güverte Yüzbaşı Kazım Okey, Uluç Ali Reis Denizaltısı Komutanı Güverte Yüzbaşı Nejat Anday ve Oruç Reis Denizaltısı Komutanı Güverte Yüzbaşı Rauf Üler’in de olduğu 15 deniz subayı, 48 deniz astsubayı, 63 deniz eri, 25 gemi personeli, 16 pilot adayı hava asteğmeni 167 kişi öldü, 32 kişi de kurtuldu.
REFAH’IN 76 YILLIK SIRRI
Askeri makamlar faciadan 21 saat denizle boğuştuktan sonra bir filikayla Mersin’i Karataş sahiline ulaşan 28 kazazedenin olan biteni anlatmasıyla haberdar oldu.
Patlamadan 72 saat sonra da bir sal üstünde 72 saat geçiren dört kişi Refah’ın bağlı olduğu kumpanyanın Doğan isimli gemisi tarafından kurtarıldı.
Faciadan kurutulanların dördü deniz subayı, beşi hava subayı,15 deniz astsubayı, beşi er ve üçü gemi personeliydi.
Ülkemizin yakın zaman tarihine “Refah Faciası” olarak kayıt düşülen patlamada ölen 167 kişi aradan on yıl geçtikten sonra 27 Haziran 1951 tarih ve 5795 sayılı yasayla şehit kabul edildi.
Türkiye faciayı Anadolu Ajansı’nın haberiyle öğrendi.
Ajansın 26 Haziran 1941 Perşembe günü geçtiği haber Ankara Radyosu’nda yayımlanınca ülke yasa boğuldu.
27 Haziran 1941 tarihli gazeteler haberi birinci sayfalarında duyurdu.
Aradan 78 yıl geçti.
Refah battı mı, batırıldı mı?
Batırıldıysa hangi ülkenin denizaltısının attığı torpille parçalandı da battı, hâlâ sır. (3)
TUZLA’NIN ŞEHİDİ
Refah faciasında şehit olanlardan biri de Tuzla’daki mübadil çocuklarından 940/220 tertip güverte er Bayram oğlu Hasan Durmaz’dı.
1920 yılında Kılkış’ın Sevindikli köyünde doğan Durmaz,30 Ocak 1923 tarihinde Yunanistan’la imzalanan mübadele sözleşmesi uyarında 1923 yılının aralık alında Ümid gemisiyle Selanik’ten Tuzla’ya anne, baba ve altı kardeşiyle gelmişti.
Amcasının şehit oluşuyla ilgili olarak yeğeni 88 yaşındaki İbrahim Durmaz şunları anlattı:
“Refah gemisinin battığını Ankara Radyosu’nun yayınından öğrendik. Babam Mustafa Durmaz haberi dinleyince kardeşinin akıbetini öğrenmek için Kasımpaşa’ya, Donanma Komutanlığına gitti. Ölüm haberini orada aldı. Yıllar sonra devlet bizi aradı ve Mersin’de yapılan Refah Şehitleri Anıtı’nın açılışına davet etti. 1972 yılındaki açılışa babamla beraber gittik. Bizi ağırladılar, bir de o günün hatırası madalya verdiler şehit ailelerine. Madalya bugün bende duruyor.”
……….
Bu yazıda deniz tarihi araştırmacısı Orhan Kızıldemir’in notlarından da yararlandım.
(1)Rahmi Akbaş. https://www.turkyurdu.com.tr/yazar-yazi.php?id=2323
(2) Sipariş edilen dört denizaltıdan üçü çeşitli tarihlerde Türkiye’ye teslim edildi. Bunlar, Oruç Reis, Murat Reis ve Burak Reis denizaltılarıdır. Uluç Ali Reis denizaltısı ise İngiliz Hükümeti tarafından alıkonulmuş, P 615 ismi ile 1942 Mart ayında Beşinci Denizaltı Filotillasına katılmıştı. 1942 yılında Kuzey Rus konvoylarına refakat ederek, Batı Afrika’da görev yapmış; 18 Nisan 1943 günü ise Almanlara ait U.123 nolu denizaltısı tarafından Afrika’nın Batı Sahili açıklarında batırılmıştı. Bu nedenle Uluç Ali Reis gemisi Türkiye’ye hiç getirilemedi. http://www.atam.gov.tr/duyurular/rahmi-akbasin-ikinci-dunya-savasinda-batirilan-bir-turk-gemisi-refah-silebi-isimli-kitabi-merkezimiz-yayinlari-ar
(3) Deniz tarihi araştırmacısı Orhan Kızıldemir İtalya deniz kuvvetleri komutanlığının arşivlerindeki belgelere göre Refah’ı İtalyan denizaltı gemisi Ondina’nın torpilleyerek batırdığı kanaatinde.
